Histori dhe Kulturë

Ekzistojnë disa teori për origjinën e emrit Gjirokastra. Njëra vjen nga emri i një princeshe të shekullit të 13-të, Argyr, gjatë periudhës kur Kalaja drejtohej nga princat shqiptarë (shekujt e 10-të -13-të). Argyro ishte motra e prijësit feudal të qytetit. Për Argjironë ka dhe një legjendë. Ajo nuk donte të kapej e gjallë nga osmanët, ndaj u hodh nga kalaja së bashku me djalin e saj të ri. Një teori tjetër është se emri rrjedh nga ngjyra argjendi dhe gri e shtëpive të Gjirokastrës. Termi Argyrokastron në Greqisht do të thotë qytet argjendi, dhe në ditë me shi catitë prej guri shkëlqejnë si argjendi. Një teori e tretë është se emri është i lidhur me familjen Argyri që ka jetuar në këtë territor, por nuk ka asnjë dokumentacion mbështetës për këtë pretendim.

Sipas regjistrit tatimor gjatë pushtimit osman në 1431-1432, Gjirokastra ka patur 163 shtëpi. Kronikat turke të vitit 1583 tregojnë se Gjirokastra ishte një sanxhak (njësi administrative nen Perandorinë Osmane) që mburrej me 434 ndërtesa (që nuk ishin pak për kohën). Më 1672 kronisti turke Evliya Celebi vizitoi Gjirokastrën dhe përshkrimi i tij realist merret si dokumentim i vërtetë i evolucionit të qendrës historike. Kronisti përshkruan gjithçka siç është sot, lagjet e Pazarit të Vjetër, Varosh, Teqe, Mecite, Hazmurat, Cfake, Manalat dhe Dunavat etj. Këtu është një përshkrim i Gjirokastrës (Ergyri në turqisht), sipas Evliya Celebi. “Qyteti shtrihet në 8 kodra dhe në të gjitha luginat përreth Kalasë, me ndërtesa dy ose tre katëshe, me çati prej guri dhe rrethuar nga kopshte dhe vreshta. Secila prej kësaj strukture të fortë ka një kullë. Muret rrethuese janë ndërtuar me granit të bardhë, të gdhendur nga zejtarët më të mire, sikur të ishin marrë direct nga Ankaraja. Këto mure rrethonin si shtëpi të pasura dhe ato të varfra. Gurë të tillë në formë katrore mund t’i gjesh vetëm në qytetet Tiri dhe Manisa në Anadoll. Lloji i shtëpive është unik, që nuk shihet askund në botë. Ato janë të gjitha 50 m te larta, të bëra nga blloqe ranorë të kuq, thjesht te vendosur çdo gur sipër tjetrit, pa llaç apo materiale të tjera për t’i lidhur ato. Shtëpitë janë njëqind vjeçare, që nga koha e jo-besimtarëve. Qyteti ka një klimë të mirë dhe njerëzit kanë shëndet të mirë. Njerëzit e Gjirokastrës vajtojnë shume për të afërmit e vdekur qofshin 40-50 apo edhe 80 vjec dhe për këtë e quajta Gjirokastrën “qyteti i zi”. Eshtë shumë e çuditshme se si vajtuesit profesionistë qajnë për njerëzit e vdekur me ndjenja kaq të forta, shkruan Celebi. “Dokumentacioni Historik tregon se qyteti i Gjirokastrës ishte themeluar në fillim të Shekullit XIII dhe fillimisht banesat ishin brenda Kufijve të Kalasë. Në fund të shekullit, shtëpitë filluan të shfaqen përtej fortifikimeve të Kalasë dhe duke vazhduar deri në fund të shekullit të 17-të. Dokumentet tregojnë se në fund të shekullit të 17-të Gjirokastra ishte pothuajse madhësia që është tani. Në 1811 qyteti ishte nën kontrollin e Ali Pashe Tepelenës. Ai urdhëroi fortifikimet e reja në kështjellë, duke e zgjeruar atë, dhe gjithashtu ndërtoi një ujësjellës për të sjellë ujë në kështjellë. Ujësjellësi ishte 12 km i gjatë dhe e merrte ujin nga mali Sopot. Gjatë drejtimit të Ali Pasha, qyteti i Gjirokastrës u shndërrua në qendër administrative dhe zonë shumë e rëndësishme tregtare për të gjithë rajonin. Pas vrasjes së Ali Pashës, qyteti vazhdoi të ishte një qendër e zhvilluar dhe për t’i rezistuar pushtimit osman. Më 1908 u hap shkolla e parë në qytetin “Liria” dhe mësuesit e parë ishin Thoma Papapano, Iliaz Hoxha, Asaf Çipi, Bastri Beqiri, Safet Canole. Pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë në Vlorë, 28 Nëntor 1912, Gjirokastra ngriti flamurin e Pavarësisë në 4 Dhjetor 1912. Vitet e tjera historia e Gjirokastrës u ndoq nga të njëjtat hapa si zhvillimet historike të të gjithë vendit, luftërat ËËI , dhe ËË2 me përfshirje në Ushtrinë Nacionalçlirimtare, dhe më pas me vitet më të gjata në regjimin e komunizmit. Edhe gjatë këtyre kohërave të trazuara, (luftërat botërore dhe regjimi i komunizmit), shtëpitë tradicionale të Gjirokastrës u ruajtën. Momenti më i keq ishte pasi u shemb komunizmi, gjatë viteve në vijim të trazirave civile, kur u grabitën muzetë dhe kalaja dhe vendet e tjera historike, kohë kur ndërtesat karakteristike ishin në rrezik. Ishte ky moment, kur nisi procesi për futjen e Gjirokastrës në UNESCO. Qendra historike mbulon një sipërfaqe prej 1.2 km katrore, përfshirë kalanë dhe ndërtimet deri në shekullin XIX. Zona e mbrojtur si vend i trashëgimisë së UNESCO-s përfshin 1400 ndërtesa.

Ka një thënie sipas të cilës, Gjirokastra është ndërtuar nga njerëz të pasur, po u ruajt nga njerëz të varfër. Eshtë e mahnitshme që shtëpitë, rrugët dhe pazari kanë mbetur në gjendje kaq të mirë pas shekujsh përdorimi. Një arsye është se Gjirokastra ishte vendlindja e diktatorit Enver Hoxha, dhe gjatë sundimit të tij qyteti gëzonte një status të mbrojtur. Sidoqoftë, pasi u rrëzua regjimi komunist i Hoxhës, shumë njerëz emigruan dhe qyteti filloi të rrënohej. Në vitin 1998, veçanërisht pas trazirave civile në Shqipëri, qyteti ishte në rrezik serioz. Si përgjigje, komuna e Gjirokastrës krijoi një dosje të quajtur Gjirokastra SOS, duke kërkuar ndihmë për të shpëtuar qytetin, por pa e patur qëllim konkret statusin e Trashëgimisë Botërore. Sidoqoftë, UNESCO i kërkoi Qeverisë shqiptare të përpilojë një kërkesë dhe aplikim zyrtar për ta listuar qytetin si pasuri botërore. Personat që kanë punuar në këtë kërkesë fillestare ishin Arben Lenja, Pilo Koçi, Njazi Çobani, Emin Riza, Eli Buka, Latif Lazimi, Jorgo Xuhano. Dokumenti u paraqit në UNESCO nga Kryetari i Komunës së Gjirokastrës (në atë kohë Ylli Asllani) në një konferencë në Paris ku morën pjesë shkrimtari i njohur Kadare, Ambasadori Jusuf Vrioni, dhe njerëz të tjerë të shquar që e donin Gjirokastrën (Kosta Kuruni, Bernard Buzhe, Ilda Mara ). Reagimi i UNESCO-s ishte mbresëlënës dhe inkurajues, u kërkua një afat kohor dhe u zhvilluan disa ture studimi në rajon. Këto hapa u përmbushën në dy vjet. Dosja e parë e nominimit iu dorëzua UNESCO-s në fillim të vitit 2000. Procesi teknik që pasoi kërkoi punën e palodhur të profesorit Emin Riza, specialistëve të tjerë dhe të ambasadores së Shqipërisë në UNESCO, Tatjana Gjoni (Zeko). Ajo zgjeroi kërkesën e Gjirokastrës për statusin e Trashëgimisë Botërore për të përfshirë qytetin e Beratit dhe shtoi muzikën iso polifonike të Shqipërisë si një pasuri jo materiale. Ky ishte një hap jashtëzakonisht i rëndësishëm për të marrë mbrojtjen e UNESCO-s për të gjitha këto pasuri të jashtëzakonshme historike dhe kulturore.

Festivali Kombëtar i Folklorit të Gjirokastrës (Festivali Folklorik Kombëtar i Gjirokastrës) është një festival artistik që mbahet çdo pesë vjet në Kalanë e Gjirokastrës. Ky festival u mbajt për herë të parë në vitin 1968 dhe vlerësohet si ngjarja më e rëndësishme në Kulturën Shqiptare. Festivali shfaq muzikë, veshje dhe valle tradicionale shqiptare brenda Shqipërisë, por edhe nga diaspora dhe gjithë trojet e banuara shqiptare në të gjithë Ballkanin dhe Italinë e Jugut. Mbi 1000 këngëtarë dhe valltarë shqiptarë nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia, Mali i Zi, Italia, Gjermania, Zvicra dhe Shtetet e Bashkuara interpretuan në festivalin e fundit Folklorik Kombëtar në 2015. Festivali i ardhshëm pritet të jetë i planifikuar ne pranverë të vitit 2020.

Muzika popullore shqiptare (iso-polifonia) u listua në 2008 në Listën e UNESCO-s si Trashëgimi Kulturore jo-materiale e Njerëzimit (pasi u shpall si e tillë në 2005). Muzika tradicionale polifonike shqiptare mund të ndahet në dy grupe kryesore stilistike, që performohet nga Gegët në veri të Shqipërisë, dhe Tosket dhe Labet në pjesën jugore të vendit. Termi iso ka të bëjë me ison e muzikës kishtare bizantine dhe i referohet tingullit që shoqëron këndimin polifonik. Kjo muzike kryhet në dy mënyra: tek tosket gjithmonë është i vazhdueshëm dhe këndohet duke përdorur e e ’ose ë ë’, duke mbajtur frymëmarrjen gjatë, ndërsa midis Labëve, tingulli nganjëherë këndohet si një ton ritmik, konform me tekstin të këngës. E sjellë në breza kryesisht nga këngëtarë meshkuj, muzika tradicionale shoqëron një sërë ngjarjesh shoqërore, siç janë dasma, funerale, festa të korrjes, festime fetare, dhe festivale, ku eventi kryesor është festivali i mirënjohur popullor i Gjirokastrës. Iso-polifonia shqiptare karakterizohet nga këngë të përbëra nga dy pjesë solo, njeri e nis dhe tjetri e mban. Është unike ndër shumë tradita muzikore në botë. Gjatë dekadave të fundit, rritja e turizmit kulturor dhe interesi në rritje i studiuesve për këtë traditë unike popullore kanë kontribuar në ringjalljen e iso-polifonisë shqiptare. Sidoqoftë, tradita ndikohet negativisht nga varfëria, mungesa e mbrojtjes ligjore dhe mungesa e mbështetjes financiare për praktikuesit, duke kërcënuar ruajtjen e repertorit të gjerë të këngëve dhe teknikave. Eksodi i të rinjve nga fshatrat drejt qyteteve më të mëdha dhe jashtë vendit përbën rrezik për ruajtjen e kësaj trashëgimie. Aktualisht, kjo traditë përcillet dhe ruhet më shumë nga artistët profesionistë folklorikë, sesa brenda strukturës familjare.